تاریخچه فرش ایرانی

از دیرباز گفته شده که “هنر نزد ایرانیان است و بس.” هنر ایرانی از گذشته تا کنون مظاهر بیشماری داشته است که از معماری و شکوه تخت جمشید گرفته تا نگارگری و مینیاتور ایرانی و موسیقی اصیل به سبک سنتی و حتی غذاهای بومی ایرانی را شامل می‌شود؛ از همه این موارد که بگذریم، بدون شک هنر قالی‌بافی و محصول آن یعنی فرش ایرانی، همواره یکی از اصلی‌ترین نمادهای هنر برجسته و بی‌بدیل ایرانی در سطح جهانی بوده است و کمتر کسی در دنیا هست که با این هنر ارزنده آشنایی نداشته باشد. به همین دلیل، در این مطلب قصد داریم تا بیشتر در مورد این هنر اصیل صحبت کنیم و تاریخچه فرش ایرانی را همراه با شما بررسی کنیم.

هنری به نام فرش ایرانی

شاید پربیراه نباشد اگر بگوییم با شنیدن کلمه “فرش” در تمام دنیا، اولین چیزی که به ذهن هر کسی خطور می‌کند، کشور ایران و فرش ایرانی است و این هنر و نام ایران با هم درآمیخته‌اند. فرش نوعی محصول بافته شده از الیاف، پنبه، پشم یا دیگر مواد است. فرش را معمولا بر روی کف خانه قرار می‌دهند تا هم افراد روی سطح نرم‌تری بنشیند و هم کمتر کثیف شوند. کاربرد دیگر این محصول برای زیبایی و تزئین است و به همین دلیل برخی از افراد اقدام به آویختن فرش‌های کوچک ایرانی (قالیچه و تابلوفرش) به دیوار نیز می‌کنند. گاهی از فرش ایرانی (معمولا اندازه‌های کوچکتر) به عنوان سوغاتی نیز استفاده می‌شود. تاریخچه فرش ایرانی به هزاران سال پیش برمی‌گردد و از دو هزار سال پیش ایرانیان با ابتدایی‌ترین وسایل اقدام به بافت فرش کرده‌اند.

فرش‌های ایرانی در سراسر جهان به خاطر طرح‌های زیبا و روش منحصر به فرد بافت آن‌ها مشهور هستند. بسیاری از تاریخ شناسان اعلام می‌کنند که اولین فرش‌های جهان در آسیا و خاورمیانه بافته شده‌اند و به همین دلیل فرش‌ها را نمایانگر فرهنگ و سرگذشت ایرانیان می‌دانند. برخی از شهرهای ایران مانند تبریز و اصفهان با فرش ایرانی در جهان شناخته می‌شوند.

تاریخچه فرش ایرانی در دوره‌های مختلف

آغاز فرآیند تولید فرش در ایران به 2500 سال پیش باز می‌گردد. ایرانیان جزو بافندگان پیشگام فرش در تمدنهای باستان در سراسر جهان بوده‌اند. در آن زمان، مهارت قالیبافی توسط پدران به پسرانشان منتقل می‌شد و این شغل در خانواده‌های ایرانی نقش پررنگی داشت. به همین دلیل، حتی از مطالعه تاریخ فرش ایرانی برای شناخت فرهنگ و تاریخ سرزمین ایران استفاده می‌شود و می‌توان گفت که فرش ایرانی قدمتی به اندازه تاریخ ایران دارد. قدیمی‌ترین فرش ایرانی یافت شده 2500 سال قدمت دارد و به دوران سکاها برمی‌گردد.

گفته می‌شود در زمان هخامنشیان با گسترش قلمرو ایران فرش بافی به مناطق دیگر راه پیدا کرده و مقبره کورش با فرش‌های قیمتی پوشانده می‌شد و فرش ایرانی به عنوان یک کالای ارزشمند بین هخامنشیان و مللی که با آن‌ها داد و ستد داشتند، رد و بدل می‌شد. فرش بافی در میان اشراف هم برای کف خانه‌ها و هم برای تزئین به کار می‌رفته ولی عشایر نیز از گذشته با توجه به مرغوب بودن پشم گله‌های گوسفند و بز اولین طرح‌های فرش ایرانی را ثبت کردند که بیشتر اشکالی ساده و برگفته از مولفه‌های طبیعت بود.

در دوران ساسانیان فرشی با نام “زمان بهار خسرو” بافته شد که به عنوان باارزش‌ترین فرش ایران در دوران سلطنت خسرو اول (531 – 579 ق) شناخته می‌شد و مساحت آن حدود 90 متر مربع بود. مورخان نوشته‌اند اطراف این فرش طرحی از سنگ‌های آبی و سفید و سبز و زرد و قرمز داشته و در پس زمینه آن زمین با رنگ طلایی مشخص بود و سنگ‌های روشن مانند کریستال‌ها، توهم آب را به وجود می‌آورد و گیاهان با ابریشم و میوه ها توسط سنگ‌های رنگی شکل می‌گرفتند.

پس از اسلام و سلاطین ترک و عرب

تاریخچه فرش ایرانی پس از اسلام با ورود اقوام گوناگون به ایران متحول شد و روش بافت فرش و طرح‌ها دچار تنوع شدند. در دوران سلطنت سلجوقیان، زنان ماهرترین بافندگان فرش بودند و معمولا در گره زنی از گره‌های ترک استفاده می‌کردند. شیوه بافت گره به این شکل است که نخ از روی دو تار و از کنار آنها به عقب برده می‌شود و سپس از داخل تارها به جلو برگشته و محکم می‌شود. این نوع گره در استان‌های آذربایجان و شهر تبریز بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفت و هنوز هم در فرش‌باقی ایران و ترکیه دیده می‌شود.

در بافت این نوع قالی‌ها و فرش‌ها بیشتر از پشم حیوانات استفاده می‌کردند که پس از ریسندگی تبدیل به نخ شده بود. در دوران سلسله‌های بعدی ترک و مغول نیز فرش مورد توجه قرار داشت و در دیوار و کف قصر پادشاهان دیده می‌شد. در دوران مغول فرش بافان روی به استفاده از طرح‌های ساده‌تری آوردند که کمتر مولفه‌های طبیعی در آن به کار برده می‌شود و بیشتر طرح‌ها و الگوهایی هندسی بودند. طرح‌هایی مانند غزال گز، قاشقی، آخال، چهار فصل و یموت که جزوی از طرح‌های ترکمن بودند در این دوره از تاریخ مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

دوران صفویه

یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخچه فرش ایرانی عصر صفویه است که به هنر ایرانی و اسلامی توجه ویژه‌ای می‌شد. فرش‌بافی در اصفهان در دوره سلطنت صفوی در قرن شانزدهم به اوج خود رسید و باعث شکوفایی این هنر در سطح جهانی شد. تقریبا 1500 نمونه خاص از فرش‌های ایرانی مربوط به این دوره در موزه‌های مختلف و مجموعه‌های خصوصی در خارج از ایران حفظ شده است. در زمان سلطنت شاه عباس (1587 – 1629) کارگاه‌های بزرگ برای تولید فرش ایجاد شد که فرش‌های بافته شده در آن را به قاره اروپا می‌فرستادند و با آن تجارت می‌کردند. در این دوره عشایر نیز فرش‌هایی می‌بافتند و آن را برای خرید کالاهای دیگر به تاجران یا افراد دیگر می‌فروختند و فرش‌های عشایری نیز سبک و سیاق ویژه و خاص خود را به عنوان یک هنر مستقل پیدا کردند.

در این دوره طرح‌های شاه عباسی در فرش استفاده فراوان داشتند و گل شاه عباسی که نمادی از زیبایی ایران و قدرت شاه ایران بود، به شکل‌های مختلف در فرش‌ها دیده می‌شد. طرح‌های شاه عباسی از بندهای ختایی و گاهی بندهای اسلیمی استفاده می‌کردند و طرح‌های پیچیده با ظرافت‌های بالا یکی از مهم‌ترین مولفه‌های فرش دوره صفویه بود. چندین فرش زیبا با طرح شکار شاهان و رزم‌های صفویان نیز در این دوره بافته شد که هنوز نیز در موزه‌های ایران نگهداری می‌شود. این در حالی است که در شمال غرب ایران بیشتر فرش‌هایی با طرح ترنج بافته می‌شد.

سلسله‌های پس از صفویه

تاریخچه فرش ایرانی پس از دوران صفویه نیز دچار تحول شد و در دوران سلسله‌های افشاریه، زندیه و قاجار فرش‌بافی در مناطق دیگر ایران مانند فارس و خراسان و کرمان رواج فراوانی پیدا کرد. این فرش‌ها بیشتر در بین عشایر و ایلات بافته می‌شد چرا که شاهان مانند دوران صفویان از فرش به عنوان کالایی تجاری استفاده نمی‌کردند. در این دوره فرش‌هایی با طرح گل‌های داوودی، گل و بوته بافته می‌شد و البته استفاده از طرح‌های دوران صفویه نیز مرسوم بود. عشایر علاوه بر فرش بافی در این عصر طرح‌ و الگوی فرش را وارد نمد و جاجیم و موج و گلیم نیز کردند و هنوز هم بافت این محصولات در در روستاها و کارگاه‌های تولیدی کوچک مرسوم است.

نقوش فرش ایرانی

اگر به تاریخچه فرش ایرانی نگاه کنیم خواهیم دید که بسیاری از نقوش به وفور در فرش‌های ایرانی تکرار شده‌اند و به همین دلیل جزیی از الگوی فرش‌بافی محسوب می‌شوند. این طرح ها معانی متفاوتی دارند و بسته به محلی كه فرش در آن بافته می‌شود، متغیر هستند. مبدأ بسیاری از این طرح‌ها ریشه در طبیعت ایران دارد و یادآور شرایط چهار فصل و جلوه‌های شکوهمند طبیعت نقاط مختلف ایران است. برخی دیگر از طرح‌ها هم از سبک نگارگری ایرانی الگوبرداری شده‌اند.

برخی از نقوش متداول به کاررفته در انواع سبک‌های فرش ایرانی عبارتند از:

• بوته
• گل
• هراتی
• میناخانی
• الگوهای شاه عباسی
• الگوهای مارپیچی
• الگوهای بهم پیوسته
• الگوهای درخت
• الگوهای ترکمن
• الگوهای شکار
• الگوهای گل‌های اروپا
• الگوهای ظروف و گلدان
• الگوهای ماهی درهم تنیده
• الگوهای مهراب
• الگوهای راه راه (محرمات)
• الگوهای هندسی
• الگوهای قبیله‌ای

مراکز تولید فرش در ایران

برخی از شهرهای ایران از آغاز تاریخچه فرش ایرانی تا به امروز به عنوان مرکز تولید فرش شناخته می‌شوند و ویژگی‌ها، مولفه‌ها و طرح‌های این فرش‌ها با دیگر فرش‌ها متفاوت است. اصفهان، اراک، اردبیل، بروجرد، تبریز، رفسنجان، سمنان، شهرکرد، قزوین، کرمان، گرگان، نیشابور، همدان و یزد از جمله این شهرها هستند. فرش ایرانی به قدری متنوع است که می‌توان گفت سبک قالی‌بافی هر یک از این شهرها، هنری مجزا است و در مورد فرش‌های هر یک از مناطق ایران، می‌توان صدها صفحه کتاب مستقل نوشت.